ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ନବଦିନାତ୍ମକ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରାରେ ଆଜି ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେବ ପବିତ୍ର ହେରା ପଞ୍ଚମୀ ନୀତି । ଭାଇ-ଭଉଣୀଙ୍କୁ ସାଙ୍ଗରେ ଧରି ଜନ୍ମବେଦୀକୁ ବୁଲି ଆସିଥିବା ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉପରେ ଅଭିମାନ କରିଛନ୍ତି ମାଆ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସାଆନ୍ତାଣୀ । କାରଣ ସାଙ୍ଗରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଠାକୁରାଣୀଙ୍କୁ ଆଣି ନାହାନ୍ତି କାଳିଆ ଠାକୁର । ଶ୍ରୀଜୀଉଙ୍କୁ ଭେଟିବା ପାଇଁ ଆଜି ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଠାକୁରାଣୀ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରକୁ ଗୋପନ ଯାତ୍ରା କରିବେ । ୪ ଦିନ ବିରହ ବେଦନାରେ ରହିବା ପରେ ନିଜ ମନକଥାକୁ ଉଭଣୀ ବିମଳାଙ୍କ ନିକଟରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ମାଆ ଲକ୍ଷ୍ମୀ । ତେଣୁ ହେରା ପଞ୍ଚମୀରେ ମାଆ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଠାକୁରାଣୀ ଗୋପନରେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା କରିବା ସହ ଫେରିଲା ବେଳେ ରଥ ଭାଙ୍ଗିଦେଇ ଆସିବେ ।
ତେବେ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରାର ଏକ ରସପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ରହସ୍ୟମୟ ନୀତି ହେଉଛି ‘ହେରାପଞ୍ଚମୀ’। ଏହାର କାହାଣୀ ଅତ୍ୟନ୍ତ ରସପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ରୋଚକ। ‘ହେରା’ର ଅର୍ଥ ଅବଲୋକନ ବା ଦର୍ଶନ। ସରଳ ଓଡ଼ିଆରେ ‘ଦେଖିବା’। ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଶବ୍ଦ ‘ଦେଖିବା’ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି। କିନ୍ତୁ ‘ବାମଦେବ ସଂହିତା’ରେ ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଛି- ‘‘ହରଂ ଚ ମନସା କୃତ୍ଵା ହେରେତି ନାମ ଯୋଗତଃ।।’’ ଅର୍ଥାତ୍ ହର ବା ଶିବଙ୍କୁ ମନ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ମରଣ କରି ଶ୍ରୀଦେବୀ (ଲକ୍ଷ୍ମୀ) ଏହି ଯାତ୍ରା କରିଥିବାରୁ ଏହା ‘ହେରାଯାତ୍ରା’ ନାମରେ ପରିଚିତ। କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥରେ ଏହା ‘ହେରା’ ବା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଦେଖିବା ନିମନ୍ତେ ଶ୍ରୀଦେବୀ (ଲକ୍ଷ୍ମୀ)ଙ୍କର ଏକ ଯାତ୍ରା।
ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥାଦି ଦେବତା ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚାଯାତ୍ରାରେ ଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଶୂନ୍ୟ ନଥାଏ। ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧି ରୂପେ ଶ୍ରୀମାଧବ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସହିତ ଶ୍ରୀଦେବୀ (ଲକ୍ଷ୍ମୀ) ଓ ଭୂଦେବୀ (ସରସ୍ୱତୀ) ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଭିତର କାଠଠାରେ ବିରାଜମାନ ଥାଆନ୍ତି। ହେରାପଞ୍ଚମୀ ଦିନ ସେଠାରୁ (ଭଣ୍ଡାର ଘର ନିକଟରୁ) ଶ୍ରୀଦେବୀଙ୍କୁ ମହାଜନ ସେବକ ବିମାନକୁ ବିଜେ କରାଇ ଆଣନ୍ତି ଏବଂ ବିମାନବଡୁ ସେବକ ତାଙ୍କୁ ଆଡମ୍ବରପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଣ୍ଟ, ବାଜା, କାହାଳୀ ସହିତ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିର ସମ୍ମୁଖରେ ଥିବା ରଥ ନିକଟକୁ ନେଇଯାଆନ୍ତିା ସେଠାରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ‘ନନ୍ଦିଘୋଷ’ ରଥକୁ ଚିହ୍ନଟ କରିସାରି, ଦେବୀ ବିମାନ ଉପରେ ବସି ରହିଥିବାବେଳେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧି ରୂପେ ପତିମହାପାତ୍ର ସେବକ ତାଙ୍କର ବନ୍ଦାପନା ଓ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ଆଦି କରନ୍ତି।
ତା’ପରେ ଦେବୀଙ୍କ ବିମାନ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରର ଜୟବିଜୟ ଦ୍ଵାର ନିକଟକୁ ଯାଏ ଏବଂ ବିମାନ ଉପରେ ଥାଇ, ସେହିଠାରୁ ସେ ବିମଳାଦେବୀଙ୍କ ଠାରୁ ଆଣିଥିବା ମୋହଚୂର୍ଣ୍ଣ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉପରକୁ ନିକ୍ଷେପ କରନ୍ତି। ତାହାର ତୁରନ୍ତ ପ୍ରତିଫଳ ସ୍ୱରୂପ, ପତି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ତାଙ୍କୁ ଆଜ୍ଞାମାଳ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତିି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଏବଂ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ମଧ୍ୟ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ତିନିଦିନ ପରେ ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଫେରିବେ। କିନ୍ତୁ ସେହି ସମୟକୁ ସନ୍ଧ୍ୟାଧୂପର ସମୟ ହୋଇଯାଇ ଥିବାରୁ, ଦେବୀଲକ୍ଷ୍ମୀ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଆଉ ଅଧିକ ସମୟ ଦର୍ଶନ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ। ସେଥିରେ ରୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଦେବୀ ନନ୍ଦିଘୋଷ ରଥରୁ ଖଣ୍ଡିଏ କାଠ ଭାଙ୍ଗିଦେଇ ଚାଲିଆସନ୍ତି।
ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ‘ଶ୍ରୀଦାରୁବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ଆଜ୍ଞାମାଳ ରହସ୍ୟ’ ପୁସ୍ତକରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ପ୍ରତିହାରୀ ସେବକ ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ପ୍ରତିହାରୀ ଏକ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି। ବିଧି ଅନୁସାରେ, ଯିବାବେଳେ ଘଣ୍ଟ, ବାଜା ଓ କାହାଳୀ ସହିତ ରଥମାର୍ଗ (ବଡ଼ଦାଣ୍ଡ) ଦେଇ ଦେବୀ ଯାଇଥାନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଫେରିବାବେଳେ ସେ ହେରାଗୋହିରୀ ସାହି ବାଟରେ ଫେରନ୍ତି। ତେଣୁ ଶ୍ରୀ ପ୍ରତିହାରୀ ଲେଖିଛନ୍ତି,‘‘ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ (ରଥକାଠ ଭାଙ୍ଗିବା କାର୍ଯ୍ୟ) ଠିକ୍ ହୋଇନାହିଁ ବୋଲି ବୋଧହୁଏ ଜଗଜ୍ଜନନୀଙ୍କର ହୃଦ୍ବୋଧ ହୋଇଥିବାରେ ସେ ଗୋଟିଏ ଅପରାଧୀ ଭଳି ନିଜକୁ ଭାବି, ହେରାଗୋହିରୀ ସାହି ବାଟଦେଇ, ଲୁଚିଲା ପରି, ବିନା ଘଣ୍ଟ, କାହାଳୀ, ବାଜାରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଫେରନ୍ତି।’’ ‘ରଥଚକଡ଼ା’ ପୋଥିରେ ଏହି ନୀତି ସଂପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟ ମିଳେ। ତାହା ହେଉଛି- ଏହି ‘ହେରାପଞ୍ଚମୀ’ ଯାତ୍ରା ମହାରାଜା କପିଳେଶ୍ୱର ଦେବ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ। ପୂର୍ବରୁ ମନ୍ତ୍ରୋଚ୍ଚାରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଏହା ସଂପନ୍ନ ହେଉଥିଲା। କପିଳେଶ୍ୱର ଦେବ ଲକ୍ଷ୍ମୀଦେବୀଙ୍କର ସୁବର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିମା ଗଢ଼ାଇ, ହେରାଗୋହିରୀ ସାହି ବସାଇ, ଏହି ନୀତି କଲେ। ସେଥିରେ ସେତେବେଳେ ପଞ୍ଚପାଣ୍ଡବ (ପଞ୍ଚମହାଦେବ) ସାମିଲ ହେଉଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଏବେ ହେରାପଞ୍ଚମୀ ନୀତିରେ ପଞ୍ଚପାଣ୍ଡବ (ପଞ୍ଚମହାଦେବ) ସାମିଲ ହେଉନାହାନ୍ତି।