ଶିବ ପୁରାଣଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ, ପୃଥିବୀରେ ବସିଥିବା ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କ ସମସ୍ତ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସୋମନାଥ ଜ୍ୟୋତିରିଙ୍ଗା ପ୍ରଥମ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହି ମନ୍ଦିର ଗୁଜୁରାଟ ରାଜ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ। ଏହି ମନ୍ଦିରର ବିଶେଷ ବିଶେଷତ୍ୱ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ବିଦେଶୀ ଆକ୍ରମଣକାରୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରାୟ ୧୭ ଥର ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଥର ଏହା ଅଧିକ ମହାନତା ସହିତ ପୁନଃ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା |
ମନ୍ଦିରର ପ୍ରକୃତି:
ସୋମନାଥ ମନ୍ଦିରର ଉଚ୍ଚତା ପ୍ରାୟ ୧୫୫ ଫୁଟ | ମନ୍ଦିରର ଶୀର୍ଷରେ ରଖାଯାଇଥିବା କଳସର ଓଜନ ପ୍ରାୟ ଦଶ ଟନ୍ ଏବଂ ଏହାର ପତାକା ଉଚ୍ଚତା ୨୭ ଫୁଟ ଏବଂ ପରିଧି ୧ ଫୁଟ | ମନ୍ଦିର ଚାରିପାଖରେ ଏକ ବିରାଟ ପ୍ରାଙ୍ଗଣ ଅଛି | ମନ୍ଦିରର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର କଳାତ୍ମକ ଅଟେ | ମନ୍ଦିରକୁ ତିନୋଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି, ନାଟ୍ୟମଣ୍ଡପ, ଜଗମୋହନ ଏବଂ ଗରାବଗ୍ରିହା | ଭାଲାଭଭାଇ ପଟେଲ, ରାନୀ ଅହିଲାଇବାଇ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତିମା ମଧ୍ୟ ମନ୍ଦିର ବାହାରେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି। ସମୁଦ୍ର କୂଳରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏହି ମନ୍ଦିର ବହୁତ ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାଏ |
ମନ୍ଦିରର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ:
ଶିବ ପୁରାଣଙ୍କ କହିବାନୁସାରେ, ଚନ୍ଦ୍ର ଦେବ ରାଜା ଦକ୍ଷ ପ୍ରଜାପତୀଙ୍କ ଅଭିଶାପରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ଏଠାରେ ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କୁ ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗ ଆକାରରେ ବିରାଜମାନ ହେଵା ପାଇଁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଥିଲେ। ସୋମ ହେଉଛି ଚନ୍ଦ୍ରର ଆଉ ଏକ ନାମ ଏବଂ ଶିବ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ନାଥ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରଭୁ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରି ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ। ସେଥିପାଇଁ ଏହି ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗଙ୍କୁ ସୋମନାଥ କୁହାଯାଏ |
୧୭ ଥର ମନ୍ଦିର ଉପରେ ହୋଇଥିଲା ଆକ୍ରମଣ:
ସୋମନାଥ ମନ୍ଦିରର ଇତିହାସ କହେ ଯେ ସମୟ ସମୟରେ ମନ୍ଦିର ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ ଓ ଭଙ୍ଗାରୁଜା କରାଯାଇଥିଲା। ଏହି ମନ୍ଦିରକୁ ସମୁଦାୟ ୧୭ ଥର ଆକ୍ରମଣ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଥର ମନ୍ଦିରର ନବୀକରଣ କରାଯାଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ ମନ୍ଦିର ଉପରେ କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ପଡିନାହିଁ। ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି ଯେ, ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ସୃଷ୍ଟି ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଶିବଲିଙ୍ଗ ଉପସ୍ଥିତ ଥିଲେ, ଏହାର ମହତ୍ତ୍ୱ ଋକବେଦରେ ମଧ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି। ଧାର୍ମିକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅନୁଯାୟୀ, ଅଭିଶାପରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ଚନ୍ଦ୍ର ଏଠାରେ ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜା କରିଥିଲେ, ତେଣୁ ଏହି ମନ୍ଦିରର ନାମ ସୋମନାଥ ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଛି।
ପୌରାଣିକ କଥା:
ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ, ଏହି ଶିବଲିଙ୍ଗ ନିଜେ ଚନ୍ଦ୍ରଦେବଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲେ। ପୁରାଣରେ ସୋମନାଥ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗଙ୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସହ ଜଡିତ କାହାଣୀ ରହିଛି । ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ରାଜା ଦକ୍ଷ ପ୍ରଜାପତି ତାଙ୍କର ୨୭ ଜଣ କନ୍ୟାଙ୍କୁ ଚନ୍ଦ୍ରଦେବଙ୍କ ସହ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ଚନ୍ଦ୍ର ସମସ୍ତ ପତ୍ନୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ରୋହିଣୀଙ୍କୁ ଅଧିକ ଭଲ ପାଉଥିଲେ। ଏହି କାରଣରୁ, ଦକ୍ଷଙ୍କ ୨୬ ଜଣ କନ୍ୟା ରୋହିଣୀଙ୍କ ଉପରେ ଇର୍ଷା କରୁଥିଲେ। ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଜାପତି ଦକ୍ଷ ଏହି ବିଷୟରେ ଜାଣିଲେ, ସେ କ୍ରୋଧିତ ହୋଇ ଧୀରେ ଧୀରେ ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ଅଭିଶାପ ଦେଲେ | ଦକ୍ଷଙ୍କ ଅଭିଶାପ ହେତୁ ଚନ୍ଦ୍ରଦେବ ଧୀରେ ଧୀରେ ମୃତ୍ୟୁ ଆଡକୁ ଆଗମନ କଲେ । ଏହି ଅଭିଶାପରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ବ୍ରହ୍ମାଜୀ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ପ୍ରଭାସ କ୍ଷେତରେ ଶିବଙ୍କୁ ତପସ୍ୟା କରିବାକୁ କହିଥିଲେ। ଏହାପରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଏଠାରେ ଏକ ମାଟି ଶିବଲିଙ୍ଗ ତିଆରି କରି ତପସ୍ୟା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ |
ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ମିଳିଥିବା ଅଭିଶାପରୁ ପାଇଲେ ମୁକ୍ତି :
ଚନ୍ଦ୍ରର କଠୋର ତପସ୍ୟାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଶିବ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ ଏବଂ ଚନ୍ଦ୍ର ଦେବତାଙ୍କୁ ଅଭିଶାପରୁ ମୁକ୍ତ କରି ଅମରତ୍ୱ ପ୍ରଦାନ କଲେ। ଏହି କାରଣରୁ, କୃଷ୍ଣ ପକ୍ଷରୁ ଚନ୍ଦ୍ରରେ ଅଳ୍ପ ଅଳ୍ପ କଳା ଦାଗ ଦେଖାଯାଏ | ଯାହା ଶୁକ୍ଳ ପକ୍ଷରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପ ଧାରଣ କରିଥାଏ | ଅଭିଶାପରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପରେ ଚନ୍ଦ୍ରଦେବ ଭଗବାନ ପାର୍ବତୀଙ୍କ ସହିତ ଏଠାରେ ରହିବାକୁ ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଥିଲେ। ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ସେବେଠାରୁ ଭଗବାନ ଶିବ ପ୍ରଭାସ କ୍ଷେତର ଅର୍ଥାତ୍ ସୋମନାଥରେ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗଙ୍କ ରୂପରେ ରୁହନ୍ତି। ଅନ୍ୟ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁଯାୟୀ ମହାଭାରତ ଯୁଦ୍ଧ ପରେ ଭଗବାନ କୃଷ୍ଣ ଜାରା ନାମକ ଏକ ବାଘର ତୀର ତିଆରି କରି ଏଠାରେ ନିଜର ନର ଲୀଳାକୁ ସମାପ୍ତ କରିଥିଲେ।
ବାଣ ସ୍ତମ୍ଭର ରହସ୍ୟ:
ମନ୍ଦିରର ଦକ୍ଷିଣରେ ସମୁଦ୍ର ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଥିବା ବାଣ ସ୍ତମ୍ଭ ଅଛି, ଯାହା ଅତି ପ୍ରାଚୀନ | ମନ୍ଦିର ସହିତ ଏହାର ନବୀକରଣ ମଧ୍ୟ କରାଯାଇଛି। ପ୍ରାୟ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଇତିହାସରେ ତୀର ସ୍ତମ୍ଭର ଉଲ୍ଲେଖ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ | ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେ, ସେହି ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ସ୍ତମ୍ଭ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିଲା, ସେଥିପାଇଁ ଏହା ପୁସ୍ତକଗୁଡ଼ିକରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି, କିନ୍ତୁ ଏହା କେବେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି, କିଏ ଏହା କରିଛି ଏବଂ କାହିଁକି ତାହା କେହି ଜାଣି ନାହାଁନ୍ତି | ବିଶେଷଜ୍ଞମାନେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ବାଣ ସ୍ତମ୍ଭ ହେଉଛି ଏକ ମାର୍ଗଦର୍ଶକ ସ୍ତମ୍ଭ, ଯାହାର ଉପର ମୁଣ୍ଡରେ ଏକ ବାଣ (ତୀର) ତିଆରି କରାଯାଇଛି, ଯାହାର ମୁଖ ସମୁଦ୍ର ଆଡକୁ ଅଛି | ଏହି ବାଣ ସ୍ତମ୍ଭ, ଆସାମୁଦ୍ରାଣ୍ଟ ଦକ୍ଷିଣ ପୋଲ, ଜ୍ୟୋତିମାର୍ଗରେ ଅବରୋଧ ନହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲେଖାଯାଇଛି | ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମୁଦ୍ରର ଏହି ବିନ୍ଦୁରୁ ଦକ୍ଷିଣ ପୋଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସିଧା ଲାଇନରେ ଗୋଟିଏ ହେଲେ ବାଧା ନାହିଁ | ଏହି ରେଖାର ସରଳ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯଦି ସୋମନାଥ ମନ୍ଦିରର ସେହି ସ୍ଥାନରୁ ଦକ୍ଷିଣ ପୋଲ, ଅର୍ଥାତ୍ ଆଣ୍ଟାର୍କଟିକା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ ସିଧା ରେଖା ଅଙ୍କିତ ହୁଏ, ତେବେ ଗୋଟିଏ ପର୍ବତ କିମ୍ବା ପ୍ଲଟ୍ ମଝିରେ ଆସେ ନାହିଁ | ବର୍ତ୍ତମାନ ସବୁଠାରୁ ବଡ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି, ସେହି ସମୟରେ ଲୋକମାନେ ଜାଣିଥିଲେ କି ଦକ୍ଷିଣ ପୋଲ ଏବଂ ପୃଥିବୀ ଗୋଲାକାର କେଉଁଠାରେ ଅଛି? ସେମାନେ କିପରି ଜାଣିବେ ଯେ ବାଣର ସିଧା ସଳଖରେ କୌଣସି ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ନାହିଁ? ଏହା ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହସ୍ୟ ହୋଇ ରହିଛି। ଆଜିର ସମୟରେ ଏହା କେବଳ ବିମାନ, ଡ୍ରୋନ୍ କିମ୍ବା ଉପଗ୍ରହ ମାଧ୍ୟମରେ ଚିହ୍ନଟ ହୋଇପାରିବ |